İki növ fobiya var, sadə və mürəkkəb fobiyalar. Xüsusi fobiyalar olaraq da bilinən sadə fobiyalar hər hansı bir vəziyyət və ya obyekt qorxusunu ehtiva edir. Kompleks fobiyalar isə çoxölçülüdür və insanın gündəlik həyata adaptasiyası çətinləşir və müalicəyə daha davamlı olur. Əslində, sosial fobiya və ya agorafobiya (açıq məkan qorxusu) kompleks tipli fobiyaların ən çox yayılmış növüdür. Spesifik fobiyalara gəlincə, araşdırmalara görə, ən çox rast gəlinənlərin akrofobiya (yüksəklik qorxusu), klostrofobiya (qapalı məkan qorxusu), kinofobiya (it qorxusu) olduğunu qeyd edə bilərik.

Bir qorxunun fobiya adlandırılması üçün insanın hiss etdiyi narahatlığın şiddətinə və onun fəaliyyət qabiliyyətinə baxmaq lazımdır. Əgər insan qorxuya səbəb olan stimulla qarşılaşmadan əvvəl şiddətli narahatlıq hiss etməyə başlayırsa və qarşılaşdıqda qaçma davranışı göstərirsə, o vəziyyətə və ya obyektə qarşı fobiya inkişaf etdirdiyini söyləyə bilərik. Fobiyalar güclü narahatlıq yaradaraq gündəlik həyata uyğunlaşmağı çətinləşdirir. Məsələn, it fobiyası olan bir insanın küçədən keçə bilməməsi və işini gecikdirməsi gündəlik həyatda funksionallığının azalmasına səbəb ola bilər.

Fobik insanlar tez-tez müalicəyə müqavimət göstərirlər. Bunun iki səbəbi var:

  Birincisi, insan öz qorxusu ilə qarşılaşdıqda, onun narahatlığı ən yüksək həddə çatır və bu zaman özünü idarə etmək çətinləşir. Hissləri və düşüncələri ilə mübarizə aparmaqda çətinlik çəkdiyi üçün mühitdən uzaq durmağa, yəni onunla qarşılaşmamağa üstünlük verir.

  İkincisi, cəmiyyətimizdə psixoloji pozğunluqların müalicəsinə qarşı ümumi qərəzin olması faktdır. Buna görə də fobik fərdlər və ya yaxınları bu vəziyyətin öz-özünə keçəcəyinə inana bilər və ya bioloji faktorlara diqqət yetirərək bunu qəbul etməyi seçə bilərlər. Fobiyalar əsasən keçmiş mənfi təcrübələr nəticəsində ortaya çıxsa da, genetik meyllər ailədəki bir fərd haqqında modelləşdirmə və öyrənmə yolu ilə də ortaya çıxa bilər. Bunu yalnız bir mütəxəssisin köməyi ilə aşkar etmək və müalicə prosesinə başlamaq lazımdır.

 “Bilişsel-davranışçı” terapiya dediyimiz üsul fobiyası olan şəxsin müalicəsi üçün ən uyğun üsuldur. Bunu bir misalla izah etmək üçün; Hörümçək fobiyası olan bir şəxs bir mütəxəssisə müraciət etdikdə, “Bilişsel davranışçı” terapiya ilk növbədə bu qorxunun səbəblərini öyrənməyə çalışır. Çünki insan yəqin ki, mənfi təcrübədən sonra hörümçəklərin təhlükəli olduğunu və özünü onlardan uzaq tutması lazım olduğunu beynində kodlaşdırıb. Bu şüursuz düşüncələr insanın davranışlarına da təsir edir və insanın hörümçəyin fotosuna belə baxa bilməməsinə, hörümçək görəndə ətrafdan uzaqlaşmasına, ürək döyüntüsü, tərləmə və buna bənzər reaksiyalara səbəb olur. Buna görə də zehnin təməlində olan düşüncə tərzi ortaya çıxır, yeni və təsəlliverici fikirlər əvəzlənir və sonra bunun davranışlarda əks olunması gözlənilir. Bu mərhələdə insan öz qorxusu ilə addım-addım qarşılaşır. “Məza” (qorxuya addım-addım yaxınlaşma) dediyimiz üsul insanın öz qorxu və narahatlıqlarını yaşamasına, hisslərini müəyyən etməsinə və vəziyyətin öhdəsindən gəlməsinə imkan vermək üçün faydalı və zəruridir.

  Əvvəla qeyd edim ki, demək olar ki, hər kəsin fobiyası var. Fobiyaları neqativ emosiyalar və davranış problemləri baxımından deyil, gündəlik həyat axını pozub-dağıdıb pozmaması baxımından nəzərdən keçirmək olar. Məsələn, fərddə ilan fobiyası olduğunu düşünək. Normal şəhər həyatında ilanla qarşılaşma ehtimalı çox az olduğu üçün ilan fobinin insanın həyatına mənfi təsir göstərməsi demək olar ki, mümkün deyil. Ancaq eyni adam kənddə yaşayırsa, o qədər narahatlıq və qorxu inkişaf edə bilər ki, ilan fobiyası səbəbindən evdən çölə çıxa bilmir. Bu səbəbdən fobiyaya sahib olmaq və bu fobiya səbəbiylə sosial həyata mənfi təsir etmək ayrı bir şəkildə həll edilməlidir. Fobiyası olan insanın bu fərqi dərk etməsi çox vacibdir. Heç bir problem ondan qaçmaqla, görməməzlikdən gəlmək və ya rədd etməklə həll edilə bilməz. Xüsusilə narahatlıq səviyyəsinin çox yüksək olduğu vəziyyətlərdə.

  Vurğulamaq istərdim ki, heç kim təşviş və qorxuya səbəb olan, gündəlik həyatın axarını pozan neqativ emosiyalarla yaşamaq məcburiyyətində deyil. Problem böyümədən dəstək almaq həlli asanlaşdıran ən mühüm amildir.