Kaizen.az - Fərdi İnkişaf Platforması

Kaizen/ Fərdi İnkişaf

Sosial Şəbəkələrin Psixoloji Təsirləri

Sosial şəbəkələr bu gün fərdi həyatın bir hissəsinə çevrilib və dünya əhalisinin böyük əksəriyyəti müxtəlif sosial şəbəkələrdə iştirak edir və hesabları mövcuddur. Bu, XXI əsrə xas yeni bir fenomendir və psixologiya və psixiatriya baxımından insan zehninə tam bağlı bir mövzu olaraq tədqiqatların başlanğıc mərhələsindədir. Bu tədqiqatın məqsədi sosial şəbəkələrlə bağlı məsələlərin psixoloji izahını təqdim etməkdir.

Sosial şəbəkələrin istifadəsi beş əsas motivasiya üzrə ümumiləşdirilir: yaxınlıq arzusu, insan ehtiyacları, özünüifadə, məlumat əldə etmə və şəxsi fayda. Fərdlər bu şəbəkələrdən öz gerçək şəxsiyyətlərini gizlətmək və arzu olunan, xəyali şəxsiyyətlərini nümayiş etdirmək üçün bir vasitə kimi istifadə edirlər. Şəbəkələrin istifadəsi zövq verici olsa da, fərdlər iki böyük risklə qarşılaşırlar: intiqam məqsədli pornoqrafiya və onlayn zorakılıq. Sosial şəbəkələrin fərdi psixi sağlamlığa bir çox təsiri və təhlükəsi vardır; həddindən artıq istifadə depressiya, narahatlıq, zorakılıq, asılılıq və bədən obrazının təhrifinə səbəb olur. Tədqiqatçılar daha çox sosial şəbəkələrin mənfi təsirlərinə fokuslansalar da, bu şəbəkələrin fərdi sağlamlıq üçün bir sıra müsbət tərəfləri də mövcuddur.

Son onilliklərdə media sürətlə dəyişmişdir: əvvəllər informasiya yalnız televizor və radio vasitəsilə birtərəfli ötürülür və istifadəçi passiv şəkildə qəbul edirdi. İndi isə sosial media və ya interaktiv media sayəsində istifadəçilər həm məzmun istehsalçısı, həm də istehlakçısı kimi çıxış edə bilirlər. Sosial media istifadəçilərə mətn mesajları, şəkillər, videolar və şəxsi mesajlar vasitəsilə qarşılıqlı əlaqə qurmağa imkan verən vizual ünsiyyət metodudur. Psixososioloji baxımdan sosial şəbəkələr istifadəçilərə həm şəbəkədəki sosial münasibətlərini (təşkilat, görünüş və müqayisə), həm də fərdi sosial identikliklərini (identifikasiya və özünü müəyyənləşdirmə) təşkil etməyə imkan verən "rəqəmsal məkanlar" kimi tərif olunur.

Dünya üzrə internet istifadəçilərinin sayı 2000-ci ildə 361 milyondan 2016-cı ildə 3.6 milyarda yüksəlmişdir. Ən geniş istifadə edilən sosial şəbəkə Facebook olmuşdur. 2016-cı ildə aylıq aktiv istifadəçilərinin sayı 1.71 milyard idi. 2018-ci ilin martında ABŞ-da böyüklərin 68%-i Facebook hesabına sahib idi və onların 75%-i bu platformadan gündəlik istifadə edirdi. 18-24 yaş aralığında olan gənclərin 78%-i Snapchat, 71%-i isə Instagram istifadə edirdi. Twitter isə Facebookdan sonra ən geniş istifadə olunan sosial şəbəkə olmuşdur və dünya üzrə 500 milyondan çox istifadəçisi vardır. Gündəlik 500 milyondan çox tvit paylaşıldığı bildirilir.

Texnologiya ümumiyyətlə həm yaxşı, həm də pis nəticələrə səbəb ola bilər. İnternet bu fikrin mükəmməl nümunəsidir. İnformasiya mübadiləsini asanlaşdırmaq və dünyaya açılmaq imkanları ilə yanaşı, anonimlik arxasında gizlənmək imkanlarını da təqdim edir. Digər tərəfdən, sosial media üzərindən istehlakçı davranışları istifadəçi üçün bir sıra gözlənilməz nəticələrə səbəb ola bilər. Bu elmi araşdırma məlumat, statistika və tədqiqatlar çərçivəsində sosial şəbəkələrin psixologiyasını və onların psixi sağlamlıq nəticələrini araşdırır və fərdlərə, təhsilçilərə və tədqiqatçılara bu fenomeni başa düşmək və istiqamətləndirmək üçün dəstək verməyi hədəfləyir.

Sosial mediadan istifadə motivasiyaları İnsanlar niyə sosial şəbəkələrdən istifadə edirlər? Bu suala birbaşa cavab vermək çətindir. Psixoloqlar Proçaska və DiKlemente deyirlər ki: "İnsanlar ya təzyiq altında olduqda, ya da dəyişiklik onlara mühüm fürsət təqdim etdikdə dəyişirlər." Onlayn sosial şəbəkələrə olan marağımız isə yalnız bu fürsətlərlə izah edilə bilməz. Son araşdırmalar sosial şəbəkələrdən istifadə edənlərin aşağıdakı əsas motivasiyalar səbəbilə iştirak etdiklərini göstərir:

Yaxınlıq arzusu İnsanların sosiallaşmaq və başqaları ilə əlaqə qurmaq arzusu əsas motivasiyadır. Sosial münasibətlər rifahımız üçün zəruridir. Sosial şəbəkələr iştirakçılara insanlarla, məhsullarla, ideyalarla və qruplarla əlaqə qurmaq imkan verir.
İnsan ehtiyaclarını qarşılamaq Maslow-un ehtiyaclar iyerarxiyasına əsasən insanlar sosial şəbəkələrdə paylaşım edərək beş əsas ehtiyac səviyyəsini qarşılamağa çalışırlar:

Fizioloji ehtiyaclar: Ailə və dostlarının rifahı ilə bağlı paylaşımlar
Təhlükəsizlik ehtiyacları: Fiziki, psixoloji və iqtisadi təhlükəsizliyi təmin etməyə yönəlik məzmun
Sevgi/aiddiyyət: Sosial qəbul görmək arzusu
Özünə hörmət: Özünü ön plana çıxaran və "mərkəzli" məzmun paylaşımı
Özünü reallaşdırma: Məsələn, iş tapmaq, universitet bitirmək kimi uğurların paylaşılması

Özünüifadə və identiklik nümayişi
İnsanlar sosial şəbəkələrdə özlərini ifadə edirlər, maraqlarını, inanc və fikirlərini, şəkillərini bölüşürlər. Bu, həm də onların kim olduqlarını göstərmək üçün bir vasitədir. Bəziləri bu identikliyi gerçək şəxsiyyətləri kimi təqdim edir (orijinallıq), bəziləri isə auditoriyaya görə fərqli üzlərini nümayiş etdirir (təsir idarəçiliyi).
Məlumat əldə etmək və yaymaq
Sosial şəbəkələr istifadəçilərə başqalarının həyatını izləmək, evlilik, tədbir, məzuniyyət kimi xəbərlərdən xəbərdar olmaq imkanı verir. Facebook-un doğum günü bildirişləri kimi funksiyalar nadir əlaqələrdə belə ünsiyyəti gücləndirir. Bu, həm də insanların maraqlarını təmin edən "maraq impulsu" ilə bağlıdır.
Mükafat və şəxsi fayda
İnsanlar "mənə nə xeyri var?" sualına cavab axtararaq sosial şəbəkələrdən istifadə edirlər. Bu, informasiya, əyləncə, rahatlıq və daxili motivasiya ilə əlaqəlidir. Tədqiqatlar göstərir ki, sosial şəbəkələrdə "bəyənilmə" kimi stimullar beynin mükafat sistemini aktivləşdirir və bu davranışı təkrarlamağa sövq edir. Bir istifadəçi eyni anda bir neçə motivasiya ilə paylaşım, şərh və "like" edə bilər.

Sosial media istehlakçı davranışı

Sosial media istehlakçı davranışı — insanların bu platformalarda kim olduqlarını və necə davrandıqlarını anlamağa çalışmaqdır. Bu kontekstdə aşağıdakı məqamlar sosial media istifadəçi davranışı ilə əlaqəlidir:

Şəxsiyyət dəyişiklikləri

Sosial media istifadəçilərinin bir çoxu, xüsusən Facebook-da, əsl şəxsiyyətlərini deyil, olmaq istədikləri şəxsi nümayiş etdirirlər. Tədqiqatlar göstərir ki, istifadəçilər özlərini “təhlükəsiz” və “münasib” hesab etdikləri bir şəxsiyyətə uyğun təqdim etməyə meyllidirlər.

İnsanların öz şəxsiyyətlərini sosial mediada necə göstərdiklərinin üç əsas yolu var:
- Həqiqilik (authenticity): Onlayn və real həyatda eyni şəxsiyyətə sahib olmaq.
- Aspektlərin idarə olunması (facet management): Fərqli həyat sahələrinə uyğun olaraq şəxsiyyətin fərqli yönlərini nümayiş etdirmək.
- Təəssürat idarəçiliyi (impression management): İstifadəçinin sosial mediada necə göründüyünü istədiyi şəkildə göstərməsi.
Ekstravert şəxsiyyətlər

Şəxsiyyət, insanların düşüncə, hiss və davranış müxtəlifliyini müəyyən edən fərdi xüsusiyyətlər toplusudur. Ən məşhur modellərdən biri olan “Böyük Beşlik” (Big Five) modeli ekstraversiya, açıqfikirlilik, nevrotiklik, razılaşma və vicdanlılıq kimi beş əsas faktoru əhatə edir.

Araşdırmalara görə, ekstravert (daha açıq və sosial) xüsusiyyətə malik şəxslər sosial şəbəkələrdə daha fəal olurlar. Sosial şəbəkələr təkcə şəxslər deyil, bizneslər üçün də sosial və iqtisadi baxımdan faydalı ola bilər. Onlar insanlar arasında əlaqə qurmağa, məlumat əldə etməyə və yalnızlıq hissini azaltmağa kömək edir.

Xüsusilə gənclər

Gənclər sosial şəbəkələrdən real həyatda yaşadıqları təzyiqlərdən qaçmaq üçün istifadə edirlər. Bu platformalar artıq bir çox ölkələrdə təhsil, mədəniyyət və sosial həyatın ayrılmaz hissəsinə çevrilib. Məlumatlara görə, yeniyetmələrin təxminən 97%-i sosial şəbəkələrdən istifadə edir.

Lakin bu, bir sıra problemləri də özü ilə gətirir. Gənclər bəzən şəxsi dəyərlərə və münasibətlərə hörmət etmədən fikirlərini paylaşır, bu isə onlayn zorakılıq və əxlaqi cəhətdən qəbuledilməz davranışlar, məsələn, intiqam pornoqrafiyası kimi hallara gətirib çıxarır.

İntiqam pornoqrafiyası

İfadə azadlığı ilə vizual və audio materialın gücü birləşəndə, “intiqam pornoqrafiyası” adlanan təhlükəli bir davranış forması yaranır. Bu, insanların razılığı olmadan onların çılpaq və ya seksual xarakterli görüntülərini yaymaqla zərər vermək məqsədi güdür.

Bu cür paylaşımlar fərdlərə ciddi zərər verir: təhsil planlarının pozulması, ictimai utanc, psixoloji travmalar və hətta intihar cəhdlərinə səbəb ola bilər.

İntiqam pornoqrafiyası fərqli formalarda baş verir: paylaşımın kim tərəfindən edildiyi, məqsədinin nə olduğu və məzmunun necə təqdim edildiyinə görə dəyişir.

Onlayn zorakılıq

Ənənəvi zorakılıq daha çox fiziki gücə əsaslansa da, onlayn zorakılıq sosial və psixoloji təsirlər üzərində qurulur. Məsələn, sosial şəbəkələr, mesajlaşma proqramları, oyunlar və chat otaqları vasitəsilə insanlara zərər verilir.

Araşdırmalar göstərir ki:
- Valideynlərin çoxu övladlarının məktəbdə zorakılığa məruz qaldığını düşünsə də, statistikalar göstərir ki:
  - 19.2% uşaqlar sosial şəbəkələr vasitəsilə zorakılığa məruz qalıb.
  - 7.9% isə elektron video oyunlar vasitəsilə zorakılığa məruz qalıb.
Mental sağlamlıq nəticələri

Onlayn sosial şəbəkələrin psixi sağlamlığa təsiri ilə bağlı debatlar hələ də davam edir. Bəzi tədqiqatlar passiv istifadənin — yəni aktiv qarşılıqlı əlaqə olmadan sadəcə məzmun istehlakının — fərdi rifaha mənfi təsir etdiyini göstərir.

Bir tədqiqatda yeniyetmələr sosial şəbəkələrin əsasən mənfi təsir göstərdiyini bildirsələr də, bəziləri müəyyən müsbət təsirləri də qeyd etmişdir.

Depressiya və intihar düşüncələri

Araşdırmalara əsasən, sosial şəbəkələr aşağı özünəinam, depressiya və intihar fikirləri ilə əlaqələndirilir. 25 yaşdan aşağı şəxslər onlayn zorakılığın qurbanı olduqda, intihara cəhd riski ikiqat artır.

Məlumat yığımı və informativ həddən artıq yüklənmə

Bu əsrdə yayımlanan informasiya miqdarı son 5 min ildə yayımlanan məlumatdan çoxdur. Bu informasiya bolluğu aşağıdakı problemlərə səbəb olur:
- Lazımsız məlumatlara məruz qalmaq
- Məlumatların doğruluğuna şübhə
- Niyyətin qeyri-müəyyənliyi
- Şəxsin psixoloji yüklənməsi və informasiya yorğunluğu
Pennsylvania Universitetində aparılan tədqiqatda gündəlik sosial şəbəkə istifadə müddətini 10 dəqiqə azaldan tələbələrdə tənhalıq və depressiya səviyyəsi azalmışdır. Bu, sosial şəbəkədən istifadənin məhdudlaşdırılmasının psixoloji rifahı yaxşılaşdırdığını göstərir.

Narahatlıq və stress

Bir çox araşdırmalar sosial şəbəkələrin stress və narahatlıq səviyyəsini artırdığını sübut edib. Bu problemlərin əsas səbəblərindən biri də yalan məlumatların (fake news) yayılmasıdır. Yalan xəbərlər insanlarda qeyri-müəyyənlik və qorxu hissini artırır.

Həmçinin, sosial medianın həddindən artıq istifadəsi bir çox görünməyən, lakin real zərərlərlə nəticələnə bilər:
- Yuxunun pozulması
- Şəxsi xoşbəxtliyin azalması
- Akademik uğursuzluq
- Psixoloji narahatlıqlar (narahatlıq, depressiya və s.)
Həyat yoldaşları arasında qısqanclıq

Sosial şəbəkələrdə şəxsi münasibətlər, emosional bağlılıqlar və gündəlik fəaliyyətlərlə bağlı paylaşım çoxluğu bəzi hallarda həyat yoldaşları arasında qısqanclığa səbəb olur. Araşdırmalar göstərir ki, Facebook-dan həddindən artıq istifadə edən şəxslər arasında qısqanclıq və evlilikdən narazılıq halları daha çoxdur.

Zorakılıq

Sosial şəbəkələrdəki paylaşmalar və özünü digərləri ilə müqayisə etmək insanlarda özünü aşağı görmə, qısqanclıq və qəzəb hisslərini artırır. Tədqiqatlar göstərir ki, zorakı məzmuna (oyunlar, videolar, şərhlər və s.) məruz qalan fərdlərdə aqressivlik və zorakı davranışlara meyl artır.

Sosial şəbəkə asılılığı

Tədqiqatlar sübut edir ki, sosial şəbəkələrin həddindən artıq istifadəsi narkotik və qumar asılılığı ilə oxşar simptomlar yarada bilər:
- Davranışa önəm verilməsi
- Əhval dəyişiklikləri
- Tolerantlıq (həmişə daha çox istifadə istəyi)
- Geriyə qayıtma (relaps)
- İstifadə nəticəsində yaranan problemlər
Bir tədqiqatda Çinli tələbələrin 14.8%-nin sosial şəbəkə asılısı olduğu müəyyən edilib. Asılılıqla bağlı əsas narahatlıq odur ki, insan beyinindəki mükafat sistemi, texnologiyaya aludəlikdə eyni şəkildə aktivləşir (narkotik və qumarla eyni mexanizm). Bu isə sosial şəbəkədən istifadənin emosional tükənmə və bezginlik hissi yaratdığını göstərir.

Facebook asılılığı buna klassik nümunədir — digər platformalara da bu eyni mexanizm tətbiq edilir.

Bədən obrazı təhrifləri

Ənənəvi media (televiziya, reklam və s.) qadınlarda kosmetik əməliyyata marağı artırdığı kimi, sosial şəbəkələrdə bu təsir daha güclüdür. 18–29 yaşlı qadınlar arasında aparılan bir tədqiqat göstərir ki, estetik əməliyyat keçirmiş qadınların şəkillərinə baxmaq öz görünüşlərindən narazılıq və əməliyyata meyl hissini artırır.

Sosial şəbəkələr ənənəvi mediadan fərqli olaraq fərdlərin özlərini paylaşdığı bir məkandır. Bu fərqlər bədən obrazına daha çox təsir göstərir:
- İstifadəçilər öz ideal görünüşlərini paylaşır, “çirkin” fotoları gizlədirlər.
- Başqaları ilə özünü müqayisə artır (dostlar, məşhurlar, tanımadıqları insanlar və s.).
- İnsanlar təkcə foto yox, görünüşlə bağlı şərhlər və fikirlər də paylaşır. Bu da istifadəçinin öz bədəninə münasibətini formalaşdırır.
Araşdırmalar göstərir ki:
- Instagram və Pinterest kimi vizual şəbəkələrdə arıq bədən tərzi təlqin edilir.
- “İncə bədən idealları” fərdlərin bədən görünüşü ilə bağlı öz dəyərləndirməsini mənfi təsirə məruz qoyur.
- Gənc qadınlar və kişilər arasında özünü bədən baxımından başqaları ilə müqayisə edənlər daha çox narazılıq hiss edirlər.
Psixoloji faydalar

Sosial şəbəkələrin əsasən mənfi təsirləri vurğulansa da, bəzi psixoloji müsbət təsirləri də mövcuddur. Məsələn:
- İnsanlar yeni dostluqlar və sosial əlaqələr qurur.
- Xüsusilə gənclər özlərini müstəqil hiss edir, tənqidi düşünmə və qərarvermə bacarıqları inkişaf edir.
- Aşağıdakı müsbət məqamlar da qeyd olunur:
  - Maraqları eyni olan insanlarla ünsiyyət və qruplarda iştirak
  - Sağlam həyat tərzini təşviq edən paylaşımlar
  - Dəstək qruplarına çıxış
  - Yeni fikirlər və düşüncə tərzləri ilə tanışlıq
Sosial şəbəkələr insanların zehninə və psixi sağlamlığına ciddi təsir göstərir. Müasir dövrdə əksər insanlar bu şəbəkələrdə gündəlik və fasiləsiz şəkildə vaxt keçirirlər. Bu səbəbdən bu mövzuya elmi yanaşmaq və düzgün davranış formaları inkişaf etdirmək vacibdir.

Əgər sosial şəbəkələr məsuliyyətli şəkildə istifadə olunarsa, onlar sosial münasibətləri inkişaf etdirmək, biznes qurmaq və fikir mübadiləsi üçün faydalı platformadır. Əks halda, gənclər və yeniyetmələr arasında bu alətlər asılılıq, travma və psixoloji pozğunluqlara səbəb ola bilər.

Tədqiqatçılar, müəllimlər və cəmiyyət üzvləri bu fenomeni anlamaq və istiqamətləndirmək üçün ciddi şəkildə çalışmalıdırlar.

Yazar

İstifadəçi adı:
kaizen
Ad Soyad:
Kaizen.az
Məqalə sayı:
172

Əlaqəli məqalələr

CV hazırlayarkən nələrə diqqət yetirməli

07.03.2021

Fərdi İnkişaf

Günümüzün qlobal problemlərindən biri: - CV göndərirəm lakin heç bir vakansiyadan geri dönüş almıram. Niyə? Bunun əsas səbəblərindən biri CV-nin düzgün hazırlanmaması və əsas məqamlara diqqət yetirilməməsidir. Bu məqalədə sizlər üçün CV-də hansı məsələlərə diqqət yetirməli olduğunuzu addım-addım qeyd etmişik.