-
İstifadəçi adı:
kaizen -
Ad Soyad:
Kaizen.az -
Məqalə sayı:
164
Dərc olunma tarixi
11.06.2025 TexnologiyaBaxış sayı
37
Oxunma müddəti
4 dəq
Müasir dövrdə informasiya istehsalı və yayılması bəşəriyyətin həyatının ayrılmaz hissəsinə çevrilmişdir. İnternetin sürətli inkişafı, sosial media platformalarının geniş yayılması və mobil texnologiyaların əlçatanlığı insanlara informasiyaya dərhal çıxış imkanı yaratmaqla yanaşı, informasiya manipulyasiyalarına da şərait yaratmışdır. Bu kontekstdə fake news (saxta xəbərlər) və informasiya müharibəsi anlayışları qlobal təhlükəsizlik, ictimai şüur və siyasi sabitlik baxımından əsas problemlərdən birinə çevrilmişdir.
Texnologiya burada həm yayım vasitəsi, həm də manipulyasiya aləti rolunu oynayır. Bu yazıda fake news-un yaranma və yayılma mexanizmləri, texnologiyanın bu prosesdəki funksiyası, eləcə də informasiya müharibəsi kontekstində dövlətlərin bu alətlərdən istifadəsi ətraflı şəkildə təhlil olunacaq.
Fake news – yəni qəsdən uydurulmuş, aldatma və ya manipulyasiya məqsədi güdən saxta informasiyadır. Bu cür xəbərlərin əsas məqsədləri aşağıdakılardır:
İctimai rəyə təsir göstərmək
Siyasi rəqibləri nüfuzdan salmaq
Panika, qorxu və xaos yaratmaq
Maliyyə və ya kommersiya maraqları güdmək
Saxta xəbərlərin təsiri təkcə sosial səviyyədə deyil, həm də dövlət idarəçiliyi və beynəlxalq münasibətlər səviyyəsində müşahidə olunur.
Texnologiyanın inkişafı saxta xəbərlərin kütləvi istehsalı və yayılmasını daha asan və ucuz etmişdir. Bu, bir neçə əsas texnoloji amil üzərindən baş verir:
Facebook, Instagram, X (keçmiş Twitter), TikTok kimi platformalarda paylaşılan məlumatların istifadəçiyə çatdırılması xüsusi alqoritmlərlə idarə olunur. Bu alqoritmlər "engagement" (reaksiya, bəyənmə, şərh) əsaslı olduğu üçün daha emosional, şokedici və mübahisəli paylaşımları ön plana çəkir. Fake news məhz bu cür kontentə çevrilir.
Avtomatlaşdırılmış proqramlar (botlar) vasitəsilə saxta xəbərlər çox qısa zamanda minlərlə dəfə paylaşılır. Rəqib siyasi qüvvələr və ya xarici qüvvələr “troll fabrikləri”ndə yüzlərlə saxta profil yaradaraq dezinformasiyanı tirajlayır və onu ictimaiyyətə real xəbər kimi təqdim edir.
AI texnologiyaları ilə yaradılan deepfake videolar vasitəsilə real insanın (məsələn, siyasətçinin) səsi və görüntüsü manipulyasiya edilə bilər. Bu isə ictimaiyyətdə ciddi yanlış təsəvvürlər yarada və ictimai sabitliyi poza bilər. Artıq ChatGPT kimi generativ süni intellekt modelləri ilə mətn şəklində də inandırıcı saxta xəbərlər yazmaq mümkündür.
İnformasiya müharibəsi – bir dövlətin digərinə qarşı ictimai rəyə təsir göstərmək, siyasi proseslərə müdaxilə etmək və sabitliyi pozmaq məqsədilə informasiya mənbələrindən istifadəsidir.
ABŞ Seçkiləri 2016 – Rusiya mənşəli botlar və fake xəbər saytları vasitəsilə Amerika seçicilərinə təsir göstərilməsi ABŞ Konqresi tərəfindən təsdiqlənmiş faktlardandır.
Ukrayna-Rusiya münaqişəsi – Hər iki tərəf informasiya müharibəsində sosial media, videolar və xəbər saytları vasitəsilə qarşı tərəfi dezinformasiya ilə zəiflətməyə çalışır.
Əhalidə etimadsızlıq yaratmaq
Rəqib dövlətin siyasətinə təsir göstərmək
Milli birliyi parçalamaq
Beynəlxalq imici zəiflətmək
Texnologiya yalnız problem yaratmır, həm də onun həllində istifadə olunur.
Snopes, PolitiFact, FactCheck.org kimi beynəlxalq platformalar
Azərbaycan dilində yerli təşəbbüslərin təşviqi vacibdir
Meta və Google saxta xəbərləri avtomatik olaraq aşkar edən alqoritmlər inkişaf etdirirlər. Süni intellekt bir xəbərin mənbəyini təhlil edərək onun etibarlılığını qiymətləndirə bilir.
Məktəblərdə, universitetlərdə və jurnalistika fakültələrində rəqəmsal media savadlılığı dərs kimi tədris edilməlidir. İnsanlar öyrənməlidirlər ki:
Mənbə yoxlanmalıdır
Emosional başlıqlara deyil, faktlara əsaslanmalıdır
Şübhəli xəbərləri paylaşmamalıdırlar
Texnologiyanın inkişafı bəşəriyyətə saysız-hesabsız üstünlüklər gətirməklə yanaşı, yeni təhlükələr də formalaşdırır. Fake news və informasiya müharibəsi bu təhlükələrin başında gəlir. Texnologiya burada həm problem, həm də həll yoludur. Yeganə çıxış yolu bu alətdən düzgün və məsuliyyətli şəkildə istifadə etməkdir. Dövlətlər, texnoloji şirkətlər və fərdi istifadəçilər arasında bu məsələdə ortaq məsuliyyət anlayışı formalaşmalıdır. Çünki informasiya dövründə ən qiymətli resurs doğru məlumatdır.
İstifadəçi adı:
kaizenAd Soyad:
Kaizen.azMəqalə sayı:
164
04.05.2023
Texnologiya
28.10.2021
Texnologiya
19.11.2021
Texnologiya
Bildiyiniz kimi, bu yaxınlarda Facebook-un qurucusu və baş direktoru Mark Zukerberq ,Facebook adının şirkətin gələcəyini adekvat şəkildə təsvir etmədiyini və ad dəyişikliyini təsdiqlədi və “Metaverse”haqqında bəzi məlumatlar verdi.İnsanlarda “Metaverse” nədir? ,Hansı xüsusiyyətlələrə malikdir? və s kimi suallar yarandı.Gəlin bu suallara cavab tapmağa çalışaq.
