Kaizen.az - Fərdi İnkişaf Platforması

Kaizen/

Kartoqrafiya Nədir?

Kartoqrafiya nədir?

Beynəlxalq Kartoqrafiya Assosiasiyası (The International Cartographic Association) kartoqrafiyanı xəritələrin konsepsiyası, istehsalı, yayılması və öyrənilməsi ilə məşğul olan intizam kimi təyin edir. Kartoqrafiya həm də təmsil etmə – yəni xəritəni yaratma sənətidir. Bu o deməkdir ki, kartoqrafiya bütün xəritəçəkmə prosesidir.

Kartoqrafiyanın Qısa Tarixi

Kartoqrafiyanın tarixi minilliklərə gedib çıxır. İlk xəritələr babillilər, misirlilər və yunanlar kimi qədim sivilizasiyalar tərəfindən yaradılmış daş və ya gil lövhələr üzərində yerli ərazini, ticarət yollarını və ərazi sərhədlərini göstərən sadə eskizlər idi. Anaksimandr və Ptolemey kimi yunan alimləri Yer coğrafiyasının daha dəqiq təsvirinə imkan verən enlik və uzunluq kimi anlayışları təqdim edərək kartoqrafiyanı inkişaf etdirdilər. Orta əsrlərdə Avropa xəritələri tez-tez dini baxışlardan təsirlənirdi, mərkəzdə Qüds və kənarlarda canavarlar kimi fantastik elementlər var idi.

İntibah dövrü naviqasiya dəqiqliyinə imkan verən proqnozlar yaradan Mercator kimi tədqiqatçılar tərəfindən təkmilləşdirilmiş daha çox elmi texnikanın inkişafı ilə dönüş nöqtəsi oldu. Müasir dövrdə texnologiyadakı irəliləyişlər, xüsusən də peyk şəkilləri və Coğrafi İnformasiya Sistemləri (CİS) kartoqrafiyada inqilab etdi və bütün dünyada istifadə edilən yüksək dəqiqlikli və interaktiv rəqəmsal xəritələrin yaradılmasına imkan verdi.

Coğrafiyada Kartoqrafiyanın Rolu

Coğrafiya Yer səthini, onun təbii xüsusiyyətlərini, insan fəaliyyətini və bu ikisi arasındakı əlaqələri öyrənən elmdir. Kartoqrafiya coğrafi məlumatları vizual təqdim etmək üçün xəritələrin hazırlanması və tərtibi ilə məşğul olan sahədir, buna gördə də coğrafiyanın öyrənilməsində kartoqrafiya əvəzsiz rol oynayır. Kartoqrafiyanın əsas elemetlərindən olan xəritələr statik şəkillərdən daha çox məna daşıyır. Onlar müxtəlif coğrafi hadisələri təmsil edən dinamik alətlərdir. Xəritələr coğrafiyaçılara aşağıdakıları etməyə imkan verir:

Məkan məlumatlarını və əlaqələrini təhlil edir
Zamanla ətraf mühitdəki dəyişiklikləri və nümunələri anlamağa imkan verir
Demoqrafik meylləri və sosial-iqtisadi məlumatları araşdırır
Coğrafi araşdırmaları daha effektiv edir

Kartoqrafiyanın Növləri

Ümumi İstinad Xəritələri: Magistral yollar, çaylar, göllər, dənizlər, siyasi sərhədlər, şəhərlər və dağlar kimi coğrafi yer təfərrüatları ümumi istinad xəritəsində göstərilir. Bu cür xəritələr siyasi xəritələr, yol xəritələri, bəzi topoqrafik xəritələr və istənilən vaxt və hər yerdə istifadə oluna bilən əsas universal xəritə üçün istifadə edilə bilər.
Kartometrik Xəritələr: Kartometrik xəritələr unikal olan sahə və ya məsafə kimi parametrlərə cəmləşən xəritələrdir. Bu cür xəritələr əsasən bələdçilik, naviqasiya üçün istifadə olunur və onlara diaqramlar da deyilir. Kartometrik xəritələrə misal olaraq aviasiya və dəniz diaqramlarını göstərmək olar. Okeanlar, göllər və çaylar kimi su yollarında naviqasiya etmək üçün dəniz xəritələrindən istifadə oluna bilər, aviasiya xəritələri isə aviaşirkətlərə təhlükəsiz naviqasiya imkanı verir.
Tematik Xəritələr: Müəyyən bir mövzu və müəyyən mövzuya aid amillər tematik xəritələrlə təmsil olunur. Bölgədəki cinayət xəritəsi, xəstəliyin artıq yarandığı ərazilər, populyasiyanın sayı, növün yayılması və ya icmanın yaşaya biləcəyi miqyas, şiddətli daşqınlar, iqlim modelləri və s. tematik xəritələrə misaldır. Məkan meyllərini və ya bu cür tədqiqatların nəticələrini araşdırmaq üçün tematik xəritələrdən də istifadə olunur.

Kartoqrafiya (xəritələrin yaradılması) Prosesi

Məlumatların toplanması
Ölçü təyini
Məlumat simvollaşdırılması
Ümumiləşdirmə
Dizayn
İstehsal

CİS vasitəsilə məlumatların toplanması

CİS istifadə edilərək məlumat toplanması digər məlumat toplama üsullarından fərqlənir. Adi məlumat sistemlərində məlumat sadəcə verilənlər kimi mövcuddur və məkan (coğrafi) əlaqəsi yoxdur. Məsələn, bir mağazanın adı və əlaqə nömrəsi verilənlər bazasında sadəcə məlumatdır, amma onun dəqiq coğrafi yerini bilmirik.

CİS-də isə hər bir məlumat (məsələn, mağaza) yalnız məlumat kimi deyil, həm də xəritədə dəqiq bir nöqtəyə yerləşdirilmiş formada mövcuddur. Bu məlumatı xəritə üzərində göstərmək və digər coğrafi obyektlərlə əlaqəsini anlamaq mümkündür.

CİS məlumatları müxtəlif mənbələrdən toplanır. Peyk şəkilləri və GPS cihazları vasitəsilə yerin dəqiq görüntüləri və koordinatları əldə edilir. Hava şəkilləri və dronlar da sahə məlumatları üçün istifadə olunur. Mövcud rəqəmsal xəritələr və rəsmi nənbələr, məsələn, əhali sıxlığı və infrastruktur məlumatları da CİS-ə daxil edilir. Eyni zamanda, sensorlar və IoT cihazları ilə real vaxt məlumatları, məsələn, hava və su səviyyəsi toplanır. Bu müxtəlif mənbələrdən əldə olunan məlumatlar birləşdirilərək təhlil edilir.

Bu proses üçün ilk növbədə əsas xəritəni yaratmaq üçün məlumat, sonra isə xəritədə üst-üstə düşəcək təbəqələr haqqında məlumat lazımdır.

Ölçü təyini

Bütün xəritələr real dünyanın kiçildilmiş (kiçildilmiş) versiyalarıdır. Buna görə də miqyas xəritə məsafəsinin yer məsafəsinə nisbəti kimi təmsil olunur. Məsələn, 1:100 miqyası o deməkdir ki, xəritədəki bir vahid yerdəki eyni vahidlərin 100-ünü təmsil edir.

Xəritə miqyasının seçimi, istifadəçilərin tələblərinə cavab vermək üçün xəritənin məqsədi və göstərməli olduğu şeylə bağlıdır:

Kiçik miqyaslı xəritələr daha az detallı bir sahəni göstərmək üçün kiçik bir vərəq tələb edir.
Böyük miqyaslı xəritələr eyni sahə üçün daha böyük vərəq tələb edir və daha böyük miqdarda təfərrüat göstərir.

Məlumat Simvollaşdırılması

Simvollaşdırma coğrafi məlumatların xəritədə təsnif edilməsi və təsvir edilməsi üsuludur.

CİS-də məlumat parçası atribut adlanır. Dörd mümkün atribut növü var: tam (integer), kəsr ədədlər (float), mətn və tarix. Bu məlumatların 3 formada təsvir üsulu mövcuddur: nöqtə, xətt və çoxbucaqlı. Xəritədə nöqtələrin, xətlərin və çoxbucaqlıların birləşməsindən istifadə edilir.

Ümumiləşdirmə

Xəritələr reallığı çox kiçik ölçüdə təsvir etdiyi üçün, heç bir xəritə, hətta böyük ölçülərdə belə, hər şeyi göstərə bilməz. Ümumiləşdirmə, kartoqrafın (və ya son zamanlarda kompüter alqoritminin) xəritə ölçüsü azaldıqca oxunaqlılığı qorumaq məqsədilə xüsusiyyətlərin necə təqdim olunduğunu dəyişdirmə prosesidir.Bu məqsədə çatmaq üçün bir çox üsul mövcuddur:

Aradan qaldırma: Yeni ölçüdə lazımsız xüsusiyyətlərin silinməsi, məsələn, kiçik bir binanın və ya dayama dayanacaqlarının silinməsi.
Birləşdirmə: Eyni növ obyektlərin birləşdirilməsi, məsələn, binaların və ya meşə sahələrinin birləşdirilməsi.
Sadələşdirmə: Xüsusiyyətlərin oxunaqlı olması üçün bəzi fərqlərin aradan qaldırılması, məsələn, çayın dövrələrini düzləşdirmək və ya kiçik çay qollarını silmək.
Böyütmə: Kiçik və dar xüsusiyyətlərin böyüdülməsi, məsələn, bir körfəzə açıq sahəni göstərmək və ya yolları daha geniş göstərmək.
Yer dəyişdirmə: Xüsusiyyətləri aydınlaşdırmaq üçün yerini dəyişdirmək, məsələn, yol və çayı ayırmaq üçün onları bir-birindən uzaqlaşdırmaq.
Dağılma: Birləşdirməyə bənzər, amma xüsusiyyətin ölçüsünün dəyişməsi, məsələn, şəhər böyük ölçüdə çoxbucaqlı şəklində, kiçik ölçüdə isə nöqtə şəklində göstərilir.

Dizayn

Bu mərhələdə kartoqraf xəritədə göstəriləcək məlumatların necə təqdim olunacağını müəyyən edir. Xəritənin məqsədinə, ölçüsünə və istifadəçi ehtiyaclarına uyğun olaraq, rənglər, simvollar, şriftlər və digər vizual elementlər seçilir. Dizayn tərtibatı həm də xəritənin oxunaqlılığını və aydınlığını təmin etməyə yönəlir, beləliklə istifadəçilər xəritəni asanlıqla oxuya bilməli və anlamalıdır. Xəritənin müxtəlif hissələrinin balanslaşdırılması, məlumatın sıxlığının tənzimlənməsi və elementlərin uyğun şəkildə yerləşdirilməsi də bu mərhələnin vacib hissələrindəndir.

İstehsal

Xəritənin dizaynının tamamlanıb, faktiki olaraq çap və ya rəqəmsal formatda istifadəyə verilməsidir. Bu mərhələdə kartoqraf, əvvəlki dizayn tərtibatını tətbiq edərək, xəritəni uyğun formatda hazır vəziyyətə gətirir. İstehsal prosesi, məlumatların düzgün yerləşdirilməsi, rənglərin və detalların düzgün nümayiş etdirilməsi, həmçinin texniki keyfiyyətin təmin edilməsi ilə əlaqədardır. Xəritənin çap olunması, interaktiv xəritə hazırlanması və ya digər rəqəmsal təqdimatlar bu mərhələyə daxildir. Nəticədə, istifadəçilərin ehtiyaclarına uyğun, aydın və funksional xəritə ortaya çıxır.

Kartoqrafiyanın Məqsədi

Məlumatların təhlilini asanlaşdırmaq.
Məkan paylanmaları və əlaqələr haqqında məlumatları dəqiq çatdırmaq.
Xəritələr şəhərsalma və ya təbiətin mühafizəsi kimi məkanların təşkili və ya inkişaf etdirilməsinə kömək edir.
Coğrafi anlayışları və müxtəlif regionlar arasında əlaqələri anlamağa kömək etmək üçün əyani vəsaitlərin təqdim edilməsi.
İnsanların yer və məkan anlayışını inkişaf etdirmək.
Ərazi idarəçiliyi, şəhərsalma, təbii resursların istifadəsi və digər qərar qəbuletmə proseslərinə dəstək olmaq.
Naviqasiya: Onlar naməlum yerlərə bələdçilik edir və müxtəlif yerlərə necə çatmağı nümayiş etdirirlər.

Kartoqrafiyanın Vəzifələri

Məlumat Toplanması və Emalı: Kartoqraflar coğrafi və statistik məlumatları toplayır, təsnif edir və xəritə yaratmaq üçün onları emal edirlər. Bu məlumatlara ərazilərin fiziki xüsusiyyətləri, iqlim, əhali paylanması və sair daxildir.
Müasir Texnologiyalardan İstifadə: Kartoqrafiya kompüter proqramları, coğrafi informasiya sistemləri (CİS) və peyk görüntüləri kimi müasir texnologiyalardan istifadə edərək daha dəqiq və funksional xəritələr hazırlayır.
Xəritələrin Hazırlanması: Coğrafi məlumatlar müəyyən məqsədlərə uyğun olaraq xəritələrə çevrilir. Müxtəlif sahələr üçün fərqli növ xəritələr hazırlanır, məsələn: Topoqrafik xəritələr (yer səthinin yüksəklikləri və çökəklikləri)Tematik xəritələr (iqtisadiyyat, əhali, iqlim və s.)
Analitik Vəzifələr: Kartoqrafiya yalnız xəritələrin yaradılması ilə kifayətlənmir. O, həmçinin məlumatların təhlilinə və proqnozların hazırlanmasına dəstək olur.Məsələn: Fəlakət riski olan ərazilərin xəritələndirilməsi.
Məlumatların Vizual Təqdimatı: Məlumatlar xəritələr vasitəsilə aydın, vizual və oxunaqlı şəkildə təqdim olunur. Bu xəritələr insanlar üçün asan başa düşülən olmalıdır.

Kartoqrafiyadan İstifadə Halları

Müdafiə və Təhlükəsizlik: Hərbi strategiyaların hazırlanması və təhlükəsizlik sahəsində ərazilərin analizi üçün istifadə olunur.
İnfrastrukturun Layihələndirilməsi: Yollar, binalar və su şəbəkələrinin layihələndirilməsində məkan məlumatlarını təmin edir.
Ətraf Mühitin Mühafizəsi: Təbiətin qorunması, təbii resursların izlənməsi və ekoloji problemlərin həlli üçün tətbiq edilir.
Planlaşdırma və Dizayn: Şəhərsalma, ərazi istifadəsi və memarlıq layihələrində istifadə olunur.
Məlumatların Vizuallaşdırılması: Statistik məlumatları asan başa düşülən xəritələrə çevirmək üçün istifadə olunur.
Fövqəladə Hallara Reaksiya və İdarəetmə: Fəlakətlərin təsirinin analizi və cavab tədbirlərinin planlaşdırılması üçün vacibdir.
Naviqasiya və Yol Tapma: Yerlərin müəyyənləşdirilməsi və marşrutların optimallaşdırılmasında tətbiq edilir.
Elm və Tədqiqat: Coğrafi və məkan tədqiqatlarında dəqiq məlumat mənbəyi kimi istifadə olunur.

Gələcəkdə Kartoqrafiya

Əşyaların İnterneti (IoT) ilə əlaqəli qurğular, dronlar, bulud hesablamaları, avtomatlaşdırma və digər texnologiyalar coğrafi məlumatların təfərrüatlarını genişləndirəcək və onu daha çox istifadəçi üçün əlverişli edəcəkdir. Bundan əlavə, virtual reallıq (VR) dinamik yeni imkanlar əlavə edir: VR istifadəçilərə maraqlı yeni üsullarla məkan məlumatlarını gəzməyə və onlarla qarşılıqlı əlaqədə olmağa imkan verəcək.

Bundan əlavə, süni intellektin (AI) inteqrasiyası uzaqdan sensorlardan bütün növ məlumatların təhlilinə kömək edən miqyaslana bilən təməl modellərin inkişafı ilə genişlənir. İstifadəçilər meşələrin qırılması, təbii fəlakətlərə reaksiya, invaziv növlər və daha çox daxil olmaqla, spesifik məsələlərə aid suallara cavab verə biləcəklər.

Yazar

İstifadəçi adı:
Nazrin
Ad Soyad:
Nəzrin Osmanova
Məqalə sayı:
1

Əlaqəli məqalələr

Aqronomiya Robotları

04.05.2023

Texnologiya

Texnologiyanın durmadan inkişaf etdiyi müasir dövr yenilikləri aqronomiyadan da yan keçməyib. Bu gün sizlərlə aqronomiyada istifadə olunan bir-birindən fərqli və yararlı robotlarla tanış olacağıq.

Texnoloji İnkişafların İnsan Davranışlarına və Sosial Mediaya Təsiri

28.10.2021

Texnologiya

Texnologiyanın inkişafı ilə insanların texnologiya ilə qarşılıqlı əlaqəsində fərqliliklər yaratdı. Keçmişdə çox evdə kompüter, telefon və planşet, hətta televizor belə yox idi.

Metaverse: Yeni Virtual Dünya

19.11.2021

Texnologiya

Bildiyiniz kimi, bu yaxınlarda Facebook-un qurucusu və baş direktoru Mark Zukerberq ,Facebook adının şirkətin gələcəyini adekvat şəkildə təsvir etmədiyini və ad dəyişikliyini təsdiqlədi və “Metaverse”haqqında bəzi məlumatlar verdi.İnsanlarda “Metaverse” nədir? ,Hansı xüsusiyyətlələrə malikdir? və s kimi suallar yarandı.Gəlin bu suallara cavab tapmağa çalışaq.