-
İstifadəçi adı:
kaizen -
Ad Soyad:
Kaizen.az -
Məqalə sayı:
176
Dərc olunma tarixi
25.07.2025 TexnologiyaBaxış sayı
43
Oxunma müddəti
4 dəq
Süni intellektin (Sİ) yaratdığı riskləri qiymətləndirərkən çox vacib bir təhlükəni gözdən qaçırırıq. Tənqidçilər adətən üç əsas təhlükəyə diqqət çəkirlər: iş yerlərinin itirilməsi, qərəz və nəzarət/məxfilik. Sİ-nin dermatoloqlardan tutmuş yük maşını sürücülərinə və marketoloqlara qədər bir çox insanın işini itirməsinə səbəb olacağı deyilir. Tarixi əlaqələrin proqnozlaşdırmaya çevrilərək bərabərsizliyi möhkəmləndirməsi də vurğulanır — məsələn, məhkəmə alqoritmlərinin qaradərili kişilər üçün təkrar cinayət ehtimalını ağdərililərlə müqayisədə daha yüksək göstərməsi. Eyni zamanda, tətbiqlərin insanlar üzərində nəzarətə kömək etdiyi qeyd olunur — məsələn, Amazon-un sürücülərin yoldan baxışını izləməsi.
Lakin bu müzakirələr zamanı toxunulmayan, lakin eyni dərəcədə mühüm olan başqa bir sual da var: Bəs insan münasibətləri nə olur, əgər tərəflərdən biri artıq mexaniki bir varlıqdırsa?
Sİ-nin yaratdığı təhlükələrlə bağlı mövcud yanaşma, bizi “şəxssizləşmə böhranı”nın getdikcə artan təsirindən yayındırır. Əgər cəmiyyətdə artan yalnızlıq və sosial parçalanmadan narahatıqsa, o zaman insanların necə bir-biri ilə əlaqə qurduğuna daha ciddi yanaşmalıyıq. Bu münasibətlər texnologiyanın artan təsiri ilə dəyişir.
Bu işin əsasını “şahidlik etmək” təşkil edir. “Hər uşağın həqiqətən görülməyə ehtiyacı var,” — bir müəllim və özəl məktəb direktoru olan Bert belə deyirdi. “Uşaq məlumatı və ya dərsi dərindən qavramaq üçün özünü müəllimin nəzərində görünən hiss etməlidir.”
İnsanların bir-birini aydın şəkildə “görməsi” bir çox prosesin təməlidir: müalicə alan pasiyentlər, öyrənən tələbələr, motivasiya tapan əməkdaşlar, məmnun olan müştərilər. Bu münasibətləri mən “bağlayıcı əmək” (connective labor) adlandırıram. Bu əmək həm dəyər yaradır, həm də insanlar üçün dərin mənəvi məna daşıyır. Bay Ərazidən olan afroamerikalı müəllim Pamela, orta məktəb müəlliminin onun susqunluğunun ailəsinin tez-tez köçməsindən irəli gəldiyini anladığını xatırlayaraq belə demişdi: “Mən bu şəhərdə uşaqlarıma belə bir müəllim olmaq istəyirəm. Mənim ehtiyac duyduğum müəllim olmaq istəyirəm.”
Bununla belə, bu dəyərli əmək avtomatlaşdırma və Sİ tərəfindən təhlükə altındadır. Hətta emosional əlaqəyə əsaslanan terapiya sahəsində də Woebot və MARCo kimi botların təsiri artır. “The Daily” podkastında Michael Barbaro ChatGPT-3-dən özünü tənqid etməklə bağlı sual soruşduqda belə demişdi: “Aman Tanrım, mən özümü həqiqətən ‘görülmüş’ hiss edirəm!”
Texnoloqlar iddia edirlər ki, sosial-emosional Sİ insan fəaliyyətinin keyfiyyətini, əlçatanlığını və mövcudluğunu artırır. Lakin bu bir az Catskills istirahət kurortunda yeməkdən şikayət edən insanların zarafatı kimidir — “yemək həm pisdir, həm də çox azdır!” İnsan münasibətləri həmişə risk daşıyır: yanlış qiymətləndirmə, anlaşılmazlıq. Lakin bu risklərə baxmayaraq, əlaqə yaradan əmək bizim bir-birimizi “görə” bilmə qabiliyyətimizi formalaşdırır.
Bir pediatr olan Jenna belə deyirdi: “İnsanlara açılma imkanı vermirəm, çünki vaxtım yoxdur. Bu isə xəstələr üçün çox pisdir. Qapının dəstəyində əlim, kompüterdə yazıram, ‘Gəlin sizə dərman verim və çıxın, çünki səhər çoxlu pasiyentim var.’”
San-Fransiskoda yaşayan gənc bir qadın olan Veronika, bir terapiya tətbiqi üçün onlayn məşqçi kimi işə götürülmüşdü. Məsləhət vermək qadağan olsa da, müştərilər onu fərdi məsləhətçi kimi qəbul edirdilər. “Mən bu işin təsirli olduğunu hiss etməyi çox sevirdim,” — deyirdi.
Amma çox keçmədən o, öz təsirini belə kiçiltməyə başladı: “Sadəcə dəstək olurdum, bəzən çətin anlarında onlara kömək edirdim.” Sİ, data etiketləyən və audio transkripsiya edən görünməz işçiləri necə gözdən salırsa, burada da insanın bağlayıcı əməyi kölgədə qalır.
Veronika həm də bir sıra müştərilər tərəfindən “robot” zənn edildiyini deyirdi. Özünün insan olduğunu sübut etməli olurdu: “Sadəcə söhbət etməyə çalışırdım, sual verirdim, bəzən özüm haqda nəsə paylaşırdım.”
Son nəticədə isə, bu mənalı işi tərk etdi. “Sonlara yaxın hər şeyi alqoritmlərlə modelləşdirməyə başladılar. Amma bu işin emosional yükünü o modellərlə ölçmək mümkün deyil.”
“Görülmək” hissi artıq qıt bir resursa çevrilib. İşçi siniflərinin hiddəti, “ümidsizlikdən doğan ölümlər” (intihar, həddindən artıq dərman istifadəsi) ilə sosial parçalanmalar bu hissin əksidir. Araşdırmalar göstərir ki, zəif əlaqələr (məsələn, satıcılarla söhbət) belə sağlamlığa müsbət təsir göstərir. 2013-cü ildə aparılan “Səmərəlilik həddindən artıq qiymətləndirilirmi?” adlı britaniya araşdırması göstərdi ki, barista ilə danışan müştərilər daha çox rifah hissi keçirir.
Texnologiya şirkətləri bu şəxsiyyətsizləşməyə “fərdiləşdirmə” ilə cavab verir — fərdiləşdirilmiş təhsil və ya sağlamlıq xidmətləri kimi. Amma bəs əgər bizə lazım olan təkcə “görülmək” yox, başqa bir insan tərəfindən “görülmək”dirsə?
Bu halda, Bert, Jenna və Veronika kimi insanların iş şəraiti önəm kəsb edir. Müştəri/sinif sayı və iş saatlarının məhdudlaşdırılması, həmçinin “Milli Ev Əməkdaşları Hüquqları Qanunu” kimi təşəbbüslər bu işçiləri qoruyar.
Data analitikası üçün lazım olan məlumatın daxil edilməsini işçilərin üzərinə yükləməmək və sosial-emosional Sİ-nin aydın şəkildə etiketlənməsi də vacibdir. İnsan–insan əlaqəsini seçə bilməyimiz üçün bu şəffaflıq şərtdir.
Ən əsası, bu əlaqələri qorumalıyıq, çünki bu “bahar”da gələn Sİ-nin görünməyən dəyəri – bizim bir-birimizlə qurduğumuz sosial bağlardır.
İstifadəçi adı:
kaizenAd Soyad:
Kaizen.azMəqalə sayı:
176
04.05.2023
Texnologiya
28.10.2021
Texnologiya
19.11.2021
Texnologiya
Bildiyiniz kimi, bu yaxınlarda Facebook-un qurucusu və baş direktoru Mark Zukerberq ,Facebook adının şirkətin gələcəyini adekvat şəkildə təsvir etmədiyini və ad dəyişikliyini təsdiqlədi və “Metaverse”haqqında bəzi məlumatlar verdi.İnsanlarda “Metaverse” nədir? ,Hansı xüsusiyyətlələrə malikdir? və s kimi suallar yarandı.Gəlin bu suallara cavab tapmağa çalışaq.
