-
İstifadəçi adı:
kaizen -
Ad Soyad:
Kaizen.az -
Məqalə sayı:
180
Dərc olunma tarixi
05.08.2025 TexnologiyaBaxış sayı
48
Oxunma müddəti
4 dəq
Zaman insan təcrübəsinin ayrılmaz hissəsidir. Biz onu ölçür, bölür və idarə etməyə çalışırıq. Lakin XX əsrin əvvəllərində Albert Eynşteynin irəli sürdüyü Nisbilik nəzəriyyəsi zamanın sabit və dəyişməz olmadığını, müşahidəçidən və hərəkət sürətindən asılı olaraq dəyişə biləcəyini sübut etdi. Bu anlayışlardan biri də zamanın ləngiməsi (time dilation) fenomenidir. Bu məqalədə zamanın ləngiməsi anlayışı elmi baxımdan izah olunacaq, real həyatda müşahidə edilən təsirləri və gündəlik texnologiyadakı əksləri araşdırılacaq.
Zamanın ləngiməsi – xüsusi və ümumi nisbilik nəzəriyyələrinin proqnozlaşdırdığı fiziki hadisədir. Bu hadisəyə görə, müəyyən bir sürətlə hərəkət edən müşahidəçi üçün zaman, sabit müşahidəçiyə nisbətən daha yavaş keçir. Bu, iki əsas şəraitdə baş verir:
Sürətə bağlı zaman ləngiməsi (special relativity) – müşahidəçi sürətlə hərəkət etdikcə, onun üçün zaman daha yavaş keçir.
Cazibə qüvvəsinə bağlı zaman ləngiməsi (general relativity) – cazibə qüvvəsinin güclü olduğu yerlərdə zaman daha yavaş keçir.
Bu anlayışlar sırf nəzəri deyil – onlar laboratoriya şəraitində və kosmik texnologiyada dəfələrlə sübut olunmuşdur.
Albert Eynşteynin Xüsusi Nisbilik Nəzəriyyəsi (1905) zaman və məkanın müşahidəçidən asılı olduğunu irəli sürdü. Bu nəzəriyyəyə görə, işıq sürətinə yaxınlaşdıqca zaman yavaşlayır. Bu fiziki hadisəni Lorentz çevrilmələri ilə riyazi olaraq ifadə etmək mümkündür:
Burada:
t’ – hərəkətdə olan müşahidəçi üçün zaman,
t – sabit müşahidəçi üçün zaman,
v – hərəkət sürəti,
c – işıq sürətidir.
Ümumi Nisbilik Nəzəriyyəsi isə cazibə qüvvəsinin zaman üzərində təsirini izah edir. Məsələn, Yerin səthinə yaxın olan saat, yüksək orbitdəki saatdan daha yavaş işləyir.
Zamanın ləngiməsi yalnız nəzəri anlayış deyil, bir çox eksperimentlərlə sübuta yetirilmişdir:
İki nüvə saatı təcrübəsi (Hafele–Keating, 1971): Bir atom saatı təyyarə ilə yer kürəsi ətrafında dövr etdikdən sonra yer üzündə qalan saatla müqayisə edildikdə, zaman fərqi aşkarlandı.
Yüksək enerjili zərrəciklərin ömrü: Yer atmosferində hərəkət edən müon zərrəciklərinin nəzəri ömrü çox qısa olsa da, yüksək sürətə görə onların “zamanı” ləngiyir və Yerin səthinə qədər çatmaları mümkün olur.
GPS sistemlərində düzəlişlər: Qlobal Yerləşdirmə Sistemi (GPS) peyklərinin saatları həm cazibə qüvvəsinə, həm də sürətə görə fərqli işləyir. Bu fərq nəzərə alınmasa, mövqeləndirmə sistemlərində ciddi xətalar baş verərdi.
Zamanın ləngiməsi gündəlik həyatımızda birbaşa hiss edilməsə də, müasir texnologiyalarda vacib rola malikdir:
Yerin orbitindəki peyklər daha az cazibə qüvvəsi altında və daha yüksək sürətlə hərəkət edir. Bu səbəbdən onların saatları yerdəki saatlardan fərqli işləyir. Bu fərq düzəldilməsə, gündəlik istifadə etdiyimiz xəritələrdə və naviqasiyada hər gün kilometrlərlə səhvlər ola bilərdi.
Beynəlxalq Kosmik Stansiyada olan astronavtların saatları yer saatlarına nisbətən çox az da olsa fərqli işləyir. Uzunmüddətli kosmik səfərlərdə bu fərq daha da nəzərəçarpacaq olur.
Telekommunikasiya şəbəkələrinin sinxron işləməsi üçün zaman dəqiqliyi çox önəmlidir. Atom saatlarının işləməsində nəzəri və praktiki olaraq nisbilik təsirləri nəzərə alınır.
Zamanın ləngiməsi anlayışı zaman və məkanın sabit universal anlayışlar olmadığını göstərir. Bu, yalnız fizikada deyil, fəlsəfə və insan düşüncəsində də ciddi təsirlərə səbəb olmuşdur. Zamanın nisbi olması – varlığın, keçmişin və gələcəyin insan idrakına bağlı olduğunu göstərir. Əgər zaman müşahidəçidən asılıdırsa, reallıq və zamanın özü də subyektiv ola bilərmi?
Zamanın ləngiməsi – yalnız elmi fantastika filmlərində rast gəlinən hadisə deyil. O, hər gün istifadə etdiyimiz texnologiyada, elmi nəzəriyyələrdə və kainat anlayışımızda mühüm yer tutur. Eynşteynin nisbilik nəzəriyyələri insanlığın zaman və məkan anlayışlarını kökündən dəyişdi. Gələcəkdə daha yüksək sürətli nəqliyyat və uzaq kosmik səyahətlər gerçəkləşdikcə, zamanın ləngiməsi gündəlik həyatımızda daha konkret və hiss edilən hala çevriləcək.
İstifadəçi adı:
kaizenAd Soyad:
Kaizen.azMəqalə sayı:
180
04.05.2023
Texnologiya
28.10.2021
Texnologiya
19.11.2021
Texnologiya
Bildiyiniz kimi, bu yaxınlarda Facebook-un qurucusu və baş direktoru Mark Zukerberq ,Facebook adının şirkətin gələcəyini adekvat şəkildə təsvir etmədiyini və ad dəyişikliyini təsdiqlədi və “Metaverse”haqqında bəzi məlumatlar verdi.İnsanlarda “Metaverse” nədir? ,Hansı xüsusiyyətlələrə malikdir? və s kimi suallar yarandı.Gəlin bu suallara cavab tapmağa çalışaq.
